Συλλόγου
Τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Μακρυγιάννη
02/09/2022
του Γραββάνη Ευάγγελου

Αφορμή για την σύνταξη αυτού του αφιερώματος ήταν μία σειρά φωτογραφιών, που μου χορήγησε ο συγχωριανός μας κ. Χαράλαμπος Καραμπέλος οι οποίες καταγράφουν εντυπωσιακές εικόνες από την τελετή των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Μακρυγιάννη που πραγματοποιήθηκε στο Κροκύλειο στις 23 Ιουλίου του 1961. Πολλές από αυτές τις φωτογραφίες δεν έχουν δημοσιευθεί ξανά στο παρελθόν οπότε η δημοσίευσή τους ήταν μία ευκαιρία να συνδυαστεί με πληροφορίες που υπήρχαν καθώς και με άλλο υλικό που είχε συγκεντρωθεί παλαιότερα, όπως βιντεοσκοπημένα πλάνα που εντοπίστηκαν σε επίκαιρα της εποχής και άλλες φωτογραφίες αρχείου. Δημιουργείται έτσι ένα ενδιαφέρον ντοκουμέντο που επιχειρεί να καλύψει ένα γεγονός ορόσημο για την σύγχρονη ιστορία του Συλλόγου μας, του χωριού αλλά και της ευρύτερης περιοχής, την ανέγερση δηλαδή ενός μνημείου που υπογραμμίζει το Κροκύλειο και την Δωρίδα ως γενέτειρα του μεγάλου στρατηγού.

Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε και επιβεβαιώνονται από το βιβλίο του Δημήτριου Κ. Υφαντή, Αγνάντια στο Κροκύλειο (Αθήνα, 1988), πρωτοστάτης στην δημιουργία του προτομής ήταν ο Αναστάσιος Τσώρης, που διετέλεσε πρώτος Πρόεδρος του Συλλόγου Κροκυλείων Αθηνών και Πειραιώς όπως λεγόταν τότε ο Σύλλογός μας, (από την ίδρυσή του μέχρι τον Φεβρουάριο του 1962). Σύμφωνα με το βιβλίο πριν από τα εγκαίνια - τα οποία πραγματοποιήθηκαν με μεγάλη επισημότητα - προηγήθηκε διάλεξη που οργάνωσε ο Σύλλογος στον «Παρνασσό» ώστε να γνωστοποιηθεί ευρύτερα η εκδήλωση. Η χρηματοδότηση της προτομής έγινε με χρήματα, κυρίως των απανταχού Κροκυλιωτών που συγκέντρωσε ο Σύλλογος. Η σχετική επιγραφή με τα ονόματα των δωρητών είναι αναρτημένη σήμερα στο ΚΕΠ (πρωην κοινοτικό κατάστημα) του χωριού. Αθροίζοντας τα ποσά βλέπουμε ότι συγκεντρώθηκε το ποσό των 90.000 δρχ. περίπου, το οποίο σε σημερινά λεφτά θα μπορούσαμε να πούμε ότι αντιστοιχεί περίπου στις 25.000€. Λαμβάνοντας υπόψη και τα δεδομένα της εποχής, το ποσό ήταν ιδιαίτερα μεγάλο και υποθέτουμε πως κάλυψε την αμοιβή του γλύπτη, την μεταφορά αλλά και τοποθέτηση της προτομής στο βάθρο της. 

Το οικόπεδο του μνημείου παραχώρησε η Σοφία Γ. Πάππα, το γένος Γ. Περλίγκα στη μνήμη του πρώτου της συζήγου Μιχάλη Υφαντή. Η παραχώρηση έγινε από το εξωτερικό, με επιστολή που έστειλε στον τότε δάσκαλο του Δημοτικού σχολείου κ. Χρήστο Τριανταφύλλου. Από την εφημερίδα ΤΟ ΚΡΟΚΥΛΙΟ Α.Φ.50 Οκτ-Δεκ1992 διαβάζουμε την σχετική μαρτυρία του Χρήστου Τρ. Τριανταφύλλου που μας δίνει πολλές πληροφορίες σχετικά με την χωροθέτηση του μνημείου:

Η Σοφία Υφαντή το γένος Γ. Περλίγκα όταν άρχισε να γίνεται λόγος για ανέγερση μνημείου του Μακρυγιάννη βρισκόταν στην Αμερική. Η απόφαση του Συλλόγου και της Κοινότητας Κροκυλείου άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά, οπότε γεννήθηκε το ερώτημα «που θα τοποθετηθεί το μνημείο»;
Το 1961 το μνημείο παραγγέλθηκε και ο γλύπτης Νικόλας ειδοποίησε το Σύλλογο ότι το μνημείο θα είναι έτοιμο περί τα τέλη Ιουλίου οπότε θα πρέπει να εξευρεθεί ο κατάλληλος χώρος στο χωριό για την τοποθέτησή του. Εγώ τότε υπηρετούσα στο Δημοτικό Σχολείο Κροκυλείου. Μέλη της Κοινότητας και του Συλλόγου – κι εγώ μαζί – συναντηθήκαμε στην αγορά και προσπαθήσαμε να επιλέξουμε τον κατάλληλο χώρο κυρίως μεταξύ πλατείας και περιοχής Δημοτικού Σχολείου επί του διανοιχθέντος αμαξιτού δρόμου. Ο καιρός για την μεταφορά και τοποθέτηση του μνημείου στην οριστική θέση πλησίαζε και δεν είχαμε καταλήξει σε κάποια απόφαση. Έγινε πρόταση να τοποθετηθεί σε ένα σημείο που είναι η καμπή του δρόμου κάτω από το σχολείο και σχεδόν στην είσοδο του χωριού. Ο χώρος θεωρήθηκε κατάλληλος, αλλά ήταν πολύ μικρός για μνημείο.
Το πράγμα έμεινε έτσι. Προκειμένου να έχουμε καθυστερήσεις κλπ προτείνω εγώ μία λύση: Να γράψω στην κ. Υφαντή και αργότερα κ. Σοφία Παπαδοπούλου, να μας δώσει από το εφαπτόμενο του δρόμου κτήμα της 4 μέτρα ώστε να δημιουργήσουμε τον απαιτούμενο χώρο μια που ήταν δυνατόν και δεν επρόκειτο να το σπείρει κανείς. Έστειλα το γράμμα στην Αμερική και η κ. Σοφία μου απάντησε αμέσως γράφοντας τα εξής: «Έλαβα το γράμμα σου κλπ και είδα ότι ζητάτε 4 μέτρα για το μνημείο. Σας δίνω τα 4 μέτρα αλλά όχι περισσότερο». Μας έδωσε την έκταση που ζητήσαμε η κ. Σοφία Παπαδοπούλου για την οποία και τώρα είμαστε υπόχρεοι και στη συνέχεια φέραμε μπλουντόζα και κάναμε την σχετική επέκταση – όση είναι και σήμερα – και στη συνέχεια ειδοποιήσαμε τον Σύλλογο ότι καλά θα είναι να’ ρθει κάποια αντιπροσωπεία να δει τον καινούριο χώρο και να σημειώσουν σε ποιο ακριβώς σημείο θα πρέπει να διανοιχθούν τα θεμέλια για να γίνει το βάθρο του μνημείου και να επανακολουθήσει η μεταφορά και τοποθέτηση του μνημείου. Επειδή μεταξύ διαφόρων μελών του Συλλόγου υπήρχαν διαφωνίες ως προς την θέση του μνημείου – στην πλατεία ή στο Δημοτικό Σχολείο – ήρθε κάποια μέρα εκτάκτως ο δικηγόρος και μέλος του Δ.Σ. Θ. Λουκόπουλος με έναν φίλο του αρχιτέκτονα και αφού πήγαμε μαζί σε όλα τα πιθανά σημεία, Πλατείας και Δημοτικού Σχολείου, και είδαν από κοντά τις τοποθεσίες αυτές, ο αρχιτέκτων απεφάνθη σαφώς και κατηγορηματικώς ότι το σημείο που πρέπει να τοποθετηθεί το μνημείο είναι αυτό … και πουθενά αλλού. Όπου αλλού θα είναι κάτι ξένο για τους ξένους και για εσάς. Και το «ΑΥΤΟ» που είπε ήταν μέσα στο δωρηθέν από την Σοφία Παπαδοπούλου κτήμα εκ κληρονομίας του αποθανόντος συζύγου της Μιχάλη Υφαντή. Στη συνέχεια η εκλεκτή συγχωριανή μας κυρία Σοφία Παππά – Περλίγκα δώρησε ολόκληρο το κτήμα της, εκτάσεως 2 στρεμμάτων στη μνήμη του πρώτου συζύγου της Μιχάλη Αθ. Υφαντή.


Η παράδοση των μεγάλων δωρητών του χωριού μας είναι μεγάλη και αξιόλογη. Και αυτή της κ. Σοφίας Παππά – Περλίγκα είναι από εκείνες τις δωρεές που πρέπει να αναφερθούν ιδιαίτερα γιατί έγινε σε καιρούς που τα μέσα δημοσιότητας του Συλλόγου μας ήταν ανύπαρκτα και οι χωριανοί μας δεν γνωρίζουν παρόμοια γεγονότα που τιμούν το χωριό μας και τους κατοίκους τους.
Χρίστος Τρ. Τριανταφύλλου


Ντοκουμέντο από την τοποθέτηση της προτομής στο βάθρο (1961)
(πηγή: Παρασκευάς Μπακαρέζος)


Πριν τα αποκαλυπτήρια (1961)
(πηγή: Παγώνα Καναβά)

Για τον γλύπτη δεν έχει εντοπιστεί κάποιο άλλο επίσημο ντοκουμέντο, η προτομή όμως φέρει κάτω αριστερά την υπογραφή Νικόλας οπότε υποθέτουμε με ασφάλεια πως πρόκειται για τον διεθνώς καταξιωμένο καλλιτέχνη Νικόλαο Παυλόπουλο, που φιλοτέχνησε πολλά αγάλματα και προτομές ηρώων του 1821 σε δημόσια σημεία, μεταξύ άλλων, την ίδια μάλιστα εποχή και την αντίστοιχη προτομή του Μακρυγιάννη στην Άρτα (1960).

Η 23η Ιουλίου 1961 ήταν ημέρα Κυριακή, είναι συνεπώς βέβαιο ότι προηγήθηκε της εκδήλωσης κάποια δοξολογία στην εκκλησία ή επιμνημόσυνη δέηση στο μνημείο. Εικάζουμε ότι η συγκέντρωση των επισήμων θα έγινε στην πλατεία μετά την εκκλησία απ' όπου θα πορεύτηκαν όλοι μαζί προς το μνημείο. Κεντρικό πρόσωπο της εκδήλωσης εμφανίζεται να είναι ένας κύριος με το λευκό κουστούμι, τον οποίο ταυτίζουμε με τον Ευάγγελο Καλαντζή βουλευτή Φθιώτιδας 8 φορές, ο οποίος διετέλεσε υπουργός του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, του στρατάρχη Αλέξανδρου Παπάγου και του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Υπάρχοντα στοιχεία είναι η αναφορά του ονόματός του πίσω από μία φωτογραφία και η φυσιογνωμική του ομοιότητα. Την χρονική στιγμή της εκδήλωσης, βρισκόμασταν σε προεκλογική περιόδο και η κυβέρνηση ήταν υπηρεσιακή, ο Ε. Καλαντζής όμως διατέλεσε Υφυπουργός Εσωτερικών επί της Δημόσιας Τάξεως και Ασφαλείας στην απερχόμενη κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή και το όνομά του είχε ταυτιστεί την εποχή εκείνη με τον περίφημο νόμο 4000 περί «τεντιμπόϊσμού». Από τα πλάνα στο βίντεο διακρίνεται και ο τότε Μητροπολίτης Φωκίδος κυρός Αθανάσιος. Παρόντες ήταν και πλήθος άλλων επισήμων η ταυτοποίηση φυσικά των οποίων δεν είναι εύκολη. Η παρουσία υψηλών επισήμων δικαιολογεί και την παρουσία τηλεοπτικού συνεργείου στο χωριό για την κάλυψη του γεγονότος. Διαπιστώνουμε όμως από τις φωτογραφίες και τα πλάνα την ύπαρξη ενός τιμητικού αγήματος και μίας μπάντας κάποιου σώματος ασφαλείας. Τέλος βλέπουμε ότι έχει εγκατασταθεί και μικροφωνική εγκατάσταση που εξυπηρέτησε την εκφώνηση των λόγων.


 
Αμοντάριστα βουβά πλάνα από επίκαιρα της εποχή


Παράταξη των επισήμων μπροστά στην προτομή. Απέναντι συγκεντρωμένος κόσμος στην περιοχή της παιδικής χαράς.
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)

Νεαρές κοπέλες και αγόρια στο βάθος κρατούν τα στεφάνια που θα κατατεθούν. Από πίσω η μουσική μπάντα κάποιου σώματος ασφαλείας.
Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται το στεφάνι της Κοινότητας Ζωριάνου.
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)

Πίσω από τη φωτογραφία διαβάζουμε:
"Κροκύλειο Δωρίδας 23-07-1961, αποκαλυπτήρια προτομής Στρατηγού Μακρυγιάννη, εκφώνησης λόγου υπουργού κ. Καλαντζή"
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)

Εκφώνηση λόγου από τον Τάσο Τσώρη
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)


Ένα μακρινότερο πλάνο της εκδήλωσης δείχνει ένα τόπο εντελώς αγνώριστο σε σχέση με τον σημερινό.
Βλέπουμε τον κεντρικό δρόμο ακόμα χωμάτινο, χωρίς μάντρες ενώ ο χώρος του μνημείου δεν έχει ακόμα φυτευτεί και οριοθετηθεί.
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)




Πίσω από τη φωτογραφία διαβάζουμε:
"Επιστροφή μετά την τελετή των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Στρατηγού Μακρυγιάννη, Κροκύλειο 23-07-1961"
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)


Ο Τάσος Τσώρης μετά την κατάθεση των στεφάνων
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)

Μετά την τελετή των αποκαλυπτηρίων της προτομής ακολούθησε όπως διαπιστώνουμε από φωτογραφίες της εποχής, μεγάλο τραπέζι στην πλατεία με πολύ κόσμο, ζωντανή μουσική και χορό. Κάποια από τα διακρινόμενα πρόσωπα καταγράφονται κάτω από τις φωτογραφίες.


Μπροστά δεξιά διακρίνεται σε προφίλ η Μαρία Καραμπέλου. Το κεφάλι μπροστά στο κέντρο είναι η Παπαναστασίου (?)
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)


Αριστερά: Ο μικρός είναι ο Χάρης Καραμπέλος στα πόδια άγνωστης κυρίας, δίπλα η μητέρα του Άννα Καραμπέλου και ακολουθούν ο Ζαχαρίας Σταυρόπουλος, ο Αναστάσιος Τσώρης και η σύζυγος του Κούλα
Δεξιά: Τέρμα δεξιά είναι ο Αλκιβιάδης Καραμπέλος, ακολουθούν ο Θανάσης Αθανασόπουλος με τον πεθερό του Μοσχογιαννίδη, η σύζυγος του Αθανασόπουλου, η Μαρία Καραμπέλου (με τα γυαλιά) και ο Γεώργιος Καραμπέλος
Ο μικρός και η κυρία μπροστά δεξιά είναι άγνωστοι.
(πηγή: Χαράλαμπος Καραμπέλος)


Χορός στην πλατεία μετά τα αποκαλυπτήρια. Μπροστά ο Υπουργός και ακολουθεί ο Τάσος Τσώρης
Αριστερά διακρίνεται ένα σαντούρι και μπροστά αριστερά τύμπανα
(πηγή: Παρασκευάς Μπακαρέζος)


Στιγμιότυπο από τον ίδιο χορό
(πηγή: Παγώνα Καναβά)


Το χορό εδώ σέρνει ο Τάσος Τσώρης
(πηγή: Παγώνα Καναβά)


Τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Μακρυγιάννη, υπήρξε ένα σημαδιακό γεγονός για την ιστορία του χωριού μας όχι μόνο γιατί το Κροκύλειο απέκτησε ένα νέο αξιοθέατο και τοπόσημο, αλλά γιατί το μνημείο αυτό συνέβαλε στη διαμόρφωση μίας σύγχρονης ταυτότητας του Κροκυλείου άρρηκτα συνδεδεμένης ως γενέτειρα του στρατηγού για την οποία είναι περήφανοι οι Κροκυλιώτες. Με το πέρασμα του χρόνου, ο χώρος αυτός μεταμορφώθηκε σε ένα μικρό πάρκο. Φυτεύτηκε, περιφράχτηκε, φιλοξένησε κάποια αρχαία λίθινα αντικείμενα και απέκτησε παγκάκια, έτσι πέρα από την ιστορική του μνήμη έγινε αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινότητας των Κροκυλιωτών που το συνδυάζουν με την βόλτα τους προς την Αγία Παρασκευή ή με την παιδική χαρά και το σχολείο που βρίσκονται απέναντι. Έτσι το "πάμε Μακρυγιάννη" μπήκε στην καθομιλουμένη και έγινε αγαπημένος προορισμός μικρών και μεγάλων.

Η προτομή του Μακρυγιάννη στη σύγχρονη περίοδο (2014)
(πηγή: Δημήτρης Μαυραγάνης)

Στην πίσω πλευρά του μνημείου μνημονεύονται τα βασικά χαρακτηριστικά του έργου
(πηγή: Δημήτρης Μαυραγάνης)

Στην κάτω αριστερή γωνία της προτομής διακρίνεται η υπογραφή Νικόλας
Από κάτω διακρίνεται η ημερομηνία 1961 και η λέξη γλύπτης
(πηγή: Γραββάνης Βαγγέλης)